Czego się nauczyłem podróżując do Japonii

Od dziecka pasjonowała mnie Japonia. Samuraje, wojownicy ninja, fabuła i styl japońskich kreskówek anime, komiksów manga i gier komputerowych, tworzonych przez liczne legendy branży: Nintendo, SEGA, Capcom, Square, SNK i wiele innych. Specyficzny styl, kultura, pismo i twórczość. Charakterystyczne postaci fabularne zapadające w pamięć. Poruszanie głębokich nut emocjonalnych w bogatych fabularnie światach.

Jako nastolatek marzyłem nawet, że moja żona będzie japonką… i w sumie niedaleko wylądowałem, bo Dorota z postury i charakteru mogłaby nią być. Do dzisiaj japońska kultura na całym świecie znajduje rzesze wiernych fanów, trafiając mimo wszystko do osób specyficznych. Nie jest to coś, co odpowiada każdemu tak, jak kultura amerykańska i jej main-stream.

Minęło 30 lat nim doleciałem do tego pięknego kraju, piekąc dwie pieczenie na jednym ogniu. Poleciałem bowiem zwiedzać fabryki i uczyć się metod zarządzania. Zacznę od tego, że samo szkolenie rozczarowało i nie było warte tak dużych pieniędzy. Znacznie taniej poleciałbym na wycieczkę objazdową z biurem podróży – i być może więcej bym zobaczył.

Przejazdy między fabrykami zajmowały dużo czasu, a nie został on wykorzystany np. na wykłady przygotowujące do zwiedzania, lub omawiające to, co zobaczyliśmy. Same fabryki miały zwykle przygotowaną komercyjną, standardową prezentację i niskiej rangi pracownika serwującego wszystkim ten sam „kotlet”. Pojawiły się też problemy językowe, bowiem nasz tłumacz średnio sobie radził z przekładem na język polski – język wyjątkowo trudny.

Trafiły się perełki. Wyjątkową prezentację miała średniej wielkości firma produkująca precyzyjne części do silników. Stanął przed nami sam prezes. I jak to prezes, dał nam głęboką, szeroką, filozoficzną, wieloletnią perspektywę na prowadzenie firmy. Dotknął serca, pokazując wielopokoleniowy proces budowania dużej firmy. Sam przejął fabrykę po ojcu, gdy miała tylko 20 pracowników, a rozwinięcie jej zajęło mu kilkadziesiąt lat. Wiele z tych początkowych lat nie przynosiło żadnego owocu.

Jego kluczem do sukcesu było uznanie ważności pracowników i zespołu, i firmy jako najwyższego dobra. Stał przed nami człowiek pokorny, skromny i podobny do innych pracowników. Poscy przedsiębiorcy szydzili i śmiali się z niego, patrząc na jego skromny ubiór, szary plecak i pospolitą twarz. Ujrzałem ogromne zderzenie dwóch kultur: kolektywistycznej japońskiej i indywidualistycznej polskiej, gdzie – u nas – prezes musi wyglądać lepiej niż wszyscy, być postawnym samcem alfa, jeździć luksusowym samochodem i świecić blaskiem szpanu.

Tymczasem niektórzy koledzy nie zrozumieli, że ta właśnie pokora i umniejszenie się lidera było kluczem do sukcesu tej firmy. Mówił do nas lider 5. poziomu wg typologii Jima Collinsa – stawiający ludzi i interes firmy ponad sobą samym, a przez to zjednujący wszystkich do pracy na rzecz wspólnego dobra.

Przez całe życie kultura i sposób myślenia japończyków wydawały mi się bliskie. Pracowitość, dyscyplina, waleczność, konkret, służba – wydawały mi się wartościami, które dzielę z nimi, a nie podzielają ich ze mną bracia Polacy. Nieco pogłębiłem swoje rozumienie tych rzeczy, dowiadując się więcej o Japonii.

Jeżdżąc po kraju słuchałem opowieści Polaka, przewodnika, który zamieszkał tam na stałe i pojął japonkę za żonę. Zrozumiałem z czego bierze się ich system wartości. Człowiek ma tylko taką wartość, ile wnosi do społeczeństwa, pracując. Stąd też Japończycy dążą do tego, by zapewnić pracę wszystkim w społeczeństwie, nawet kosztem długu publicznego. Japończyk bez pracy nie jest nic warty. Praca jest u nich na bardzo wysokim miejscu w systemie wartości.

Sądzę, bo sprawdzić tego nie miałem szansy, że system ten przenika również rodziny; toteż żony zapewne szanują i respektują pracoholizm mężów. Jest to ich wspólny wkład w społeczeństwo. A mówię tu o żonach, bo panuje tam też skrajny patriarchat. Kobieta ma raczej mniejszą wartość niż mężczyzna; kobieta otwiera drzwi mężowi; kobieta ma rodzić dzieci, zajmować się domem, wspierać męża i usługiwać mu, a facet ma pracować i służyć społeczeństwu. Oczywiście jest to tylko uogólnienie, a spojrzenie młodego pokolenia może się zmieniać.

Gdy zatem w Japonii nie było jeszcze emerytur, człowiek pracował tak długo, jak długo pozwalało mu na to zdrowie. Gdy już nie był w stanie pracować, rodzina (rzekomo) wywoziła go w góry, gdzie po paru dniach zwyczajnie umierał. Jego życie nie miało już wartości. Dla wszystkich było to oczywiste. Teraz możemy zrozumieć, dlaczego samuraj popełniał seppuku / harakiri; życie w hańbie nie miało wartości, a samobójstwo było czynem honorowym.

Na ile prawdziwa jest ta historia, nie wiem. Natomiast pokazuje ona jak rozumieć to, że człowiek niepracujący nie ma wartości. Mówiąc w skrócie: człowiek jako taki, sam w sobie, nie ma wartości. Człowiek ma jedynie taką wartość, jaką ma to, co wnosi do społeczeństwa.

Brzmi to filozoficznie, ale zauważ, że w naszej kulturze życie ludzkie ma nieskończoną wartość, z definicji. Jest to spuścizna, jak sądzę, chrześcijaństwa – dusza ludzka jest nieśmiertelna, a człowiek stworzony na obraz i podobieństwo Boga.

Ten fundament wartości przejmują również dzisiejsi niechrześcijańscy, a europejscy lub amerykańscy bojownicy o tolerancję i wolność seksualną, wychodząc z założenia, że każdy powinien być szczęśliwy (każdy ma wartość z definicji), a w tym celu każdy zasługuje na wolność do robienia tego, na co ma ochotę.

W Japonii w ogóle nie chodzi o szczęście jednostki, lecz o prosperowanie narodu. Nie ma tam w ogóle fundamentu pod tytułem „nieśmiertelna jest dusza ludzka, a człowiek stworzony na obraz Boga”. Można powiedzieć, że człowiek jest bardziej jak zwierzę; możemy tu przyjąć obraz człowieka bliższy poglądom ateistów.

W Japonii dominującą religią jest buddyzm, przez wielu uważany raczej za system filozoficzny, a nie religię, gdyż w buddyźmie nie czci się – zazwyczaj – żadnego boga. (W odmianie tybetańskiej występują modły – co ciekawe – m. in. do demonów, aby nas zostawiły w spokoju).

Dodatkowo naleciałości pierwotnej religii pogańskiej – szintoizmu – do dzisiaj są w mocy, a są to wierzenia w liczne duchy (przodków, miejsc, kamieni i roślin…) i demony, tudzież bóstwa. Wiernym zależy na otrzymaniu „ochrony” tych bóstw i duchów, które specjalizują się w określonych obszarach życia, np. dawaniu szczęścia w miłości czy pieniądzach.

Mimo wszystko zmarłych się grzebie, jak w każdej kulturze, z jednej strony wierząc w istnienie duchów przodków, którzy się nami opiekują, z drugiej strony wierząc w reinkarnację, z trzeciej strony wierząc w niebo, lub też nie wierząc w nic. Istnieje tu istne pomieszanie z poplątaniem wzajemnie wykluczających się poglądów. W każdym razie – kulturowo – człowiek musi pracować, aby być kimś i coś znaczyć.

Teraz rozumiemy już pilotów kamikadze. W kulturze, w której wszystko robi się dla innych, a jako jednostka nie znaczysz nic sam z siebie, są oni bohaterami. Złożyli największą ofiarę dla społeczeństwa. A społeczeństwo akceptuje ich śmierć, nie jest to bowiem ani niegodziwość, ani samobójstwo rozumiane tak, jak u nas, ani strata życia, lecz dar i ofiara w obronie kraju przed wrogiem.

Podobnie i dziś, japoński pracownik oddaje swoje życie dla społeczeństwa i dla firmy, dając z siebie wszystko, a rodzina go w tym wspiera. W tym sensie Japończycy wierzą w służbę i mają ogromne poczucie służby.

Jest to ogromny paradoks, bo takie poczucie powinniśmy mieć my, jako chrześcijanie, z jednej strony nieskończenie wartościowi, a z drugiej strony oddający swoje życie za innych. W praktyce to pierwsze przeszkadza nam w tym drugim, i czyni egoistami. Tak się zatem dzieje, że pogańska lub buddyjska Japonia staje się po części bardziej chrześcijańska w swych wartościach, niż Polska.

Są to moje prywatne spostrzeżenia. Jeśli ktoś ma na ten temat bliższe wiadomości, zapraszam do dyskusji w komentarzach.